Deel 9: Hoe kunst bijdraagt aan een nieuw financieel stelsel

Deel 9: Hoe kunst bijdraagt aan een nieuw financieel stelsel

Hoe zou een nieuw Plan van de Arbeid eruit kunnen zien? In dit feuilleton is Michiel Zonneveld in gesprek met deskundigen. Deze week: Rens van Tilburg, directeur van het Sustainable Finance Lab, over hoe ons huidige geldstelsel verbeterd kan worden.

Michiel Zonneveld

24 april 2023

The Republic of a Thousand Coins© Carlijn Kingma

Hoe stuur je investeringen zo dat we de natuur gaan herstellen? Hoe maak je een einde aan een systeem dat leidt tot steeds meer ongelijkheid? Hoe zorg je dat er meer geld overblijft voor de inkomens van werkenden en innovatie? Hoe voorkom je… Enfin, de zaak lijkt me te duidelijk om er langer over uit te hoeven weiden. Waar het om gaat is dat er voor een nieuw Plan van de Arbeid een alternatief moet zijn voor het financiële stelsel.

Daarover sprak ik met econoom Rens van Tilburg. Hij is directeur van het Sustainable Finance Lab dat officieel gelieerd is aan de Universiteit Utrecht en kritische economen uit heel het land verbindt. Als ik duidelijk wil maken dat de werking van het huidige geldstelsel allesbehalve onvermijdelijk is, moeten we naar het Haagse Kunstmuseum gaan, suggereert hij. Daar is een tentoonstelling waarin kunstenares Carlijn Kingma niet alleen het huidige stelsel schitterend in beeld brengt, maar in drie tekeningen laat zien dat er ook alternatieven zijn. Ze heeft voor het schetsen van die utopieën samengewerkt met Martijn Jeroen van der Linden (lector new finance aan de Haagse Hogeschool) en Thomas Bollen (financieel-economisch specialist van Follow the Money). Van Tilburg belooft me van alle drie de alternatieven te vertellen welke onderdelen bruikbaar kunnen zijn voor een nieuw Plan van de Arbeid.

Dus staan we enkele weken later in Den Haag voor een escheriaanse tekening met als titel: The Republic of a Thousand Coins. Van Tilburg is diep onder de indruk van de details en compositie van het werk, maar als we op zoek zijn naar een verbetering van het financiële stelsel, kunnen we beter doorlopen, vindt hij. ‘De centrale banken zijn afgeschaft, net als alle toezichthouders. Iedereen kan een eigen munt beginnen. Dit is de droom van de Oostenrijkse econoom Friedrich Hayek en die leidt tot een wereld waarin ik niet zou willen leven, waarin uiteindelijk het recht van de sterkste geldt. Bovendien laten alle crises met cryptomunten wel zien wat er gebeurt als er geen controle en toezicht is. Het enige element wat ik wel de moeite waard vind is dat er dus ook geen staat is die bankiers gaat redden als ze onverantwoorde risico’s nemen.’

The Agora of Democratic Money© Carlijn Kingma

De tweede tekening is voor Van Tilburg meteen een stuk interessanter. De titel: The Agora of Democratic Money. ‘Je herkent hierin de ideeën van de Griekse econoom en voormalig minister van Financiën Yanis Varoufakis. Iedereen heeft hier een basisinkomen en de bedrijven zijn het gedeelde eigendom van de werknemers. Er bestaan in dit systeem geen commerciële banken meer. De geldcreatie door die banken is dan ook afgeschaft. Het nieuwe geld wordt verdeeld door de overheid. Een communistisch systeem eigenlijk, en zo ongeveer het nachtmerriescenario van Hayek. Ik denk dat het veel mensen te ver zal gaan. Ze zullen vrezen dat het in dit systeem lastig wordt beslissingen te nemen en de rem op eigen particuliere initiatieven te groot is’, zegt Van Tilburg.

‘Dit model is vooral nuttig omdat het een aantal defecten in het huidige stelsel duidelijk maakt die moeten worden verholpen. Het eerste is de grote macht die de commerciële banken hebben. Zij kunnen net als de centrale banken uit het niets geld scheppen door leningen te verstrekken. Daarmee verloopt de verdeling van verreweg het meeste nieuwe geld via de commerciële banken. Dat leidt tot uitkomsten die we maatschappelijk als onwenselijk beschouwen. Te veel leningen blazen in goede tijden de economie op terwijl er in tijden van crisis juist een gebrek aan geld ontstaat. Het geld gaat ook steeds minder naar productieve leningen aan bedrijven, en steeds meer naar markten waar de prijs van vermogenstitels stijgt, zoals huizen. Uit democratisch oogpunt is het eveneens onwenselijk. Want hier zijn het de private bankiers die beslissingen nemen die voor ons allen vergaande invloed hebben. In een onderzoek dat wij vanuit het Sustainable Finance Lab tien jaar geleden deden met Motivaction bleek deze groep vaker dan gemiddeld een rechtse signatuur te hebben, en weinig geïnteresseerd in duurzaamheid. Geïnspireerd door dit model zou je aan het voorstel van de WRR kunnen denken om voor banken een “maatschappelijke adviesraad” in te voeren waarin klanten en maatschappelijke organisaties zijn vertegenwoordigd.’

The Valley of debt-free money© Carlijn Kingma

Als je tegemoet wil komen aan de bezwaren tegen het model dat op basis van de ideeën van Varoufakis is getekend, kom je in de buurt van de derde utopie, zegt Van Tilburg. Dat heet The Valley of debt-free money. ‘Ook hier is de creatie van geld in publieke handen. Banken bestaan hier nog wel, maar die krijgen een bescheiden rol. Ze mogen alleen nog geld uitlenen dat bij hen als spaargeld of belegging wordt ingelegd. Het is een variant op het Chicago Plan dat in de jaren dertig van de vorige eeuw is ontwikkeld, als reactie op de financiële crisis die in 1929 begon en leidde tot een wereldwijde recessie. Na de financiële crisis van 2008 is het weer volop onder de aandacht gekomen. Het is de droom van Stichting Ons Geld. Die vroeg in een petitie aan de regering dit stelsel te overwegen, wat leidde tot een dik advies van de WRR. Ze verzamelden meer dan honderdduizend handtekeningen.

Als je mij er persoonlijk naar vraagt, dan heb ik liever het model van de Valley of debt-free money dan het huidige. Ook al loop je ook in dit model het gevaar dat er te veel of te weinig geld wordt gecreëerd. Het is niet zo dat een publieke instantie dit foutloos zal doen, of dat je kunt voorkomen dat private partijen niet toch geld-achtige dingen gaan creëren en zo weer financiële bubbels blazen, denk weer aan cryptomunten. Of je door dit model niet net zo goed de dynamiek te veel remt, zoals het gevaar is in het model van Varoufakis? Dat is wel iets waar veel economen voor vrezen. Maar we weten het niet. Dat kan ook niet, want het systeem is nog nooit ergens getest. Dat is ook waar de WRR tegenaan liep toen ze na de petitie aan de slag gingen. Ze konden in hun dikke rapport eigenlijk geen enkel argument aanvoeren waarom het ten principale een slecht idee is als we die kant op gaan. Het zou stabieler en democratischer zijn dan het huidige. Toch hadden ze een grote aarzeling: het model is nog nooit ergens in praktijk gebracht. En moet je wel met zoiets belangrijks als het scheppen van geld een experiment aangaan? Toch maar liever geen experiment met de ruggengraat van de samenleving, concludeerde de WRR destijds in 2019.

Maar je kunt natuurlijk ook gewoon klein beginnen. Wat dat betreft is het goed dat er nu een plan ligt voor een digitale euro waarbij elke burger bij de Europese Centrale Bank een deposito kan aanhouden tot rond de drieduizend euro. Dat lijkt misschien nog van weinig betekenis, maar de potentie van een digitale euro is enorm. Het kan de dominante rol van de commerciële banken terugbrengen. Die raken hun monopolie op het betaalsysteem kwijt en zullen daarom voorzichtiger met hun geldcreatie moeten omgaan. De banken zien dat ook en lobbyen daarom nu om die digitale euro door allerlei regels voor burgers zo onaantrekkelijk mogelijk te maken en werpen zichzelf op als exclusieve poortwachter. Dat is toch een beetje de vos die de kippenren gaat bewaken.’

Een grotere publieke rol in de geldcreatie biedt volgens Van Tilburg de overheid grote mogelijkheden. 'Stel dat besloten wordt om de economie bij een dreigende recessie een extra impuls te geven door de geldhoeveelheid met drie procent te laten groeien. Omgerekend zou de overheid dan in Nederland dertig miljard euro ter beschikking hebben. Dat kunnen ze dan bijvoorbeeld voor duurzame investeringen of het onderwijs gebruiken. Centrale banken moeten dan wel het recht krijgen geld te creëren om direct overheidsuitgaven mee te financieren. Overigens is hier ook nu al sprake van. Officieel is het creëren van geld in strijd met de Europese verdragen. Maar eigenlijk doet de ECB dat toch als ze op de markt bestaande schulden van overheden opkoopt in dezelfde mate als waarin deze overheden nieuwe schulden maken. De voornaamste verandering die nodig is, is daarom in de Europese begrotingsregels. Die moeten ruimte scheppen voor Europese overheden om de noodzakelijke investeringen in ons sociale en natuurlijke kapitaal te doen.’

Meer animaties, tekeningen en verhalen zijn te vinden op de website van Follow The Money. Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van het Fonds Bijzondere Journalistieke Projecten.

De tentoontelling De Toekomst van ons geld is tot 10 september in het Kunstmuseum Den Haag te zien en is het product van een intensieve samenwerking tussen kunstenares en cartografe Carlijn Kingma met Thomas Bollen en Martijn Jeroen van der Linden. De tentoonstelling is onderdeel van het project Het waterwerk van ons geld dat de werking van het financieel systeem voor een breed publiek toegankelijk wil maken.

Hoe kunst bijdraagt aan een nieuw financieel stelsel
Hoe zou een nieuw Plan van de Arbeid eruit kunnen zien? In dit feuilleton is Michiel Zonneveld in gesprek met deskundigen. Deze week: Rens van Tilburg, directeur van het Sustainable Finance Lab, over hoe ons huidige geldstelsel verbeterd kan worden.